Finansal Piyasa ve Türleri

Para ve sermaye piyasasının fonksiyonlarını betimlemek, farklılıklarını açıklamak,

Ödünç verilen fonların sürelerine göre; finansal piyasalar, fonların süreleri dikkate alındığında “Para Piyasası” ve “Sermaye Piyasası” olarak ikiye ayrılabilir. Para piyasaları, bir yıl ya da daha kısa süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalarıdır. Bu piyasalardan işletmeler, genellikle kısa süreli ve geçici fon ihtiyaçlarını -hammadde, yardımcı madde, malzeme ve işçilik gibi- karşılamak için faydalanırlar. Bankalardan sağlanan kredilerle, senet iskontosu, senet teminatı, finansman bonosu ihracı gibi yöntemlerle işletmelerin günlük, haftalık, aylık gibi kısa süreli fon ihtiyaçları karşılanır. Sermaye piyasaları geniş anlamda, vadesi bir yılı aşan orta ve uzun süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalar olarak tanımlanmaktadır. Tanıma göre sermaye piyasası, hisse senedi ve tahvil piyasası yanında yatırım kredileri, konut kredileri gibi orta ve uzun vadeli fonların alım ve satımının yapıldığı birincil ve ikincil piyasaları da kapsayan bir kavramdır.

Dar ve teknik anlamda sermaye piyasası ise, yalnızca hisse senedi ve tahvil piyasalarını kapsamaktadır. İşletmelerce sermaye piyasalarından sağlanan fonlar genellikle orta ve uzun vadeli varlıkların finansmanında kullanılmaktadır. Para ve sermaye piyasasını birbirinden ayırmak gerçekte güç olmakla birlikte Çizelge 1′de para ve sermaye piyasalarının temel farklılıkları ortaya konmaktadır.

 

Para piyasası ile sermaye piyasası arasında bu farklılıklar olmasına rağmen birbirleriyle sıkı ilişki içindedir. Fon sunanlar, yatırım politikalarına, faiz ve getiri oranlarına bağlı olarak bir piyasaya veya her ikisine de yönelebilmektedirler. Benzer şekilde fon talep edenler de bir piyasadan veya her iki piyasadan da fon talep edebilmektedir. Genellikle para ve sermaye piyasasının finansal kurumları ayrı ayrı olmakla birlikte, bazı kurumlar hem para hem de sermaye piyasasında hizmet sunmaktadır. Yine bir piyasadan diğerine sürekli fon akışı söz konusudur. Para piyasasında faizlerdeki bir değişiklik, sermaye piyasasında da değişikliğe neden olmaktadır.

Örgütlenme biçimine göre; Finansal piyasalar örgütlenme şekline göre, “Organize olmuş” ve “Organize olmamış” (serbest piyasalar) finansal piyasalar olarak ayrılabilir. Organize piyasalar, resmi bir piyasa yerinin olduğu, devletin gözetimi ve denetimi altında olan piyasalardır. Organize olmuş para piyasalarının en önemli kuruluşları ticaret bankalarıdır. Ticari bankalar, özellikle senetleri iskonto ederek veya işletmelere kısa süreli kredi vererek bu piyasalarda çok önemli rol oynamaktadırlar. Organize olmuş sermaye piyasasının en önemli kurumu ise Menkul Kıymet Borsalarıdır. Organize olmuş sermaye piyasalarında işlemlerin yapıldığı binalar, üyeler, yasalar, kurallar ve yönetenler bulunur. Diğer bir ifadeyle borsalarda menkul kıymetlerin fiyatının oluşması ve el değiştirmesi belirli kurallar çerçevesinde olur.

Organize olmuş piyasalarda menkul kıymetlerin işlem görebilmesi için bu menkul kıymetlerin borsaya kayıtlı olması gerekmektedir. Borsaya kayıtlı olmayan (kote olmayan) menkul kıymetler ancak borsa dışında, organize olmamış piyasalarda işlem görebilmektedir. Organize piyasaların en önemli fonksiyonu menkul kıymetler için sürekli bir piyasayı oluşturmasıdır. Bu , yatırımcıların istedikleri anda ellerindeki menkul kıymetleri satma ya da yeni menkul kıymetleri alma fırsatı yaratmaktadır. Menkul kıymet borsalarının diğer önemli bir fonksiyonu da menkul kıymet fiyatlarının standardize edilmesine olanak sağlamasıdır. Borsalarda oluşan fiyatların kitle iletişim araçlarındaki gelişmeye bağlı olarak dünyanın her yerine ulaşması mümkündür.

Organize olmamış piyasalar, finansal varlıkların alım ve satımının yapılacağı belirli bir mekanın bulunmadığı piyasalardır. Finansal varlıkların alınıp satıldığı herhangi bir yerde serbest piyasa oluşmaktadır. Organize olmamış piyasalara “Tezgah üzeri” piyasalar da denir. Menkul kıymetleri borsaya kayıtlı olmayan kamu ve özel kurumların menkul kıymetlerinin alınıp satıldığı yerler, organize olmayan piyasalar olarak tanımlanır. Organize olmayan piyasalarda işlemlerin, organize olmuş piyasalarda olduğu gibi açık olma özelliği yoktur. Organize piyasada işlemler açık arttırmayla yapılır. Alma ve satma emirleri açık arttırmayla uyumlaştırılmaya çalışılır. Organize olmayan piyasalarda ise fiyatlar açık arttırmayla değil, alıcı ve satıcının pazarlığıyla oluşur. Organize olmamış piyasalar, yerel ve menkul kıymetleri fazla bilinmeyen kurumlar için önemli işlev görebilmektedir. Bazı işletmeler, finansal verilerinin piyasaca bilinmesini istemediği için de organize olmayan piyasaları tercih edebilmektedir. Organize olmamış piyasaların en önemli sakıncası, gözetim ve denetimdeki boşluklar nedeniyle yatırımcıların risklerini artıyor olmasıdır. Bununla birlikte işlem maliyetlerinin düşük olması , bazı formalitelere ihtiyaç göstermemesi gibi nedenlerle gittikçe geliştiği görülmektedir.

Finansal varlığın piyasaya sunulma durumuna göre; Finansal piyasalar, finansal varlığın piyasaya ilk defa sunuluyor olup olmamasına göre, “Birincil Piyasalar” ve “İkincil Piyasalar “olarak iki ana grupta toplanabilir. Birincil piyasalar dolaşıma ilk kez çıkarılan finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasalardır. İkincil piyasalar ise, daha önce alım ve satıma konu olmuş finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasalardır.

İkincil piyasaların en önemli kuruluşları menkul kıymet borsalarıdır. İkincil piyasalarda sermaye piyasasına yeni menkul kıymet ihraç edilmez; mevcut menkul kıymetler el değiştirir. Dolayısıyla ikincil piyasalarda menkul kıymetler el değiştirdiğinde, bu menkul kıymetleri ihraç etmiş kurumlara fon girişi olmaz. Birincil piyasada menkul kıymet bir kez el değiştirirken, ikincil piyasadaki alım ve satımların bir sınırı yoktur. Satış gelirleri de yatırımcıdan yatırımcıya gittiği için işletmelere fon sağlayan asıl kaynak, birincil piyasalardır. Ancak ikincil piyasalardaki alım ve satımlar birincil piyasayı da etkiler.

İkincil piyasada alım ve satımı sürekli olan menkul değerlerin birincil piyasası da etkin olacaktır. İkincil piyasa işlemi olmasına karşılık daha önce birincil piyasada işlem görmüş ve menkul kıymetler borsasına kote olmuş bir finansal varlığın borsa dışında alınıp satılmasıyla oluşan piyasaya “üçüncül piyasa” denir. Bu piyasaların yapısı gerçekte organize olmamış piyasalar gibidir. Piyasadaki aracılar her yerde piyasa oluşturmaya çalışarak organize piyasalardaki aracıların rakibi gibi görünürler. Yine finansal varlıkların, genellikle kurumsal yatırımcılar tarafından ve aracısız olarak, blok alış ve satışının yapıldığı piyasalara da “dördüncül piyasalar” adı verilmektedir.