İşletmelerin Gruplandırılması

İşletmelerin gruplandırılmasına yönelik ölçütleri ayırt etmek.

İşletmeler, birbirinden farklı yapı ve özelliklere sahiptir. Buna bağlı olarak, bir işletmenin ekonomik sistem içindeki işlevi diğerlerinden farklıdır. İşletmelerin gruplandırılmasında geçerli olan görüşlerin belli ölçütler üzerinde yoğunlaştığını görüyoruz.

İşletmeleri;
1. üretilen mal ve hizmet çeşidine göre,
2. üretim araçlarının mülkiyetine göre,
3. hukuki yapılarına göre,
4. ulusal köklerine göre,
5. işletmelerarası anlaşmalara göre,
6. diğer açılara göre bölümlendirmek mümkündür.

Farklı ölçütlere göre gruplanan işletmelerin özelliklerini tanımlamak.

Üretilen Mal ve Hizmet Çeşidi Yönünden İşletmeler

Üretilen mal ve hizmet çeşidi yönünden işletmeler; endüstri işletmeleri, ticaret işletmeleri, hizmet işletmeleri olarak üçe ayrılır.

– Endüstri İşletmeleri: Üretim sürecinde, kullanılan girdileri fiziksel ya da kimyasal yönden değişikliğe uğratarak yeni bir mala dönüştüren işletmelerdir. Üretim gelişmiş tekniklerle gerçekleştirilir. Fabrikasyon sistemini uygulayan işletmeler, endüstriyel üretim yaparlar. Hammadde işleyen ya da uçak, araba, montaj yapan işletmeler, endüstriyel üretim yapmaktadır.

– Ticaret İşletmeleri: Ticaret kesiminde çalışan, üretici işletmelerin ürettikleri malların toptancılığını, yarı toptancılığını ve perakendeciliğini yapan işletmelerdir. Bunlar üretici işletmelerle tüketiciler arasında yer alan aracı kuruluşlardır. Toptancı ve perakendeci işletmeler pazarlama işlevlerinin yerine getirilmesinde önemli görevler üstlenirler. Aracılık edilen malın özelliğine ve türüne göre, toptancı ve perakendeci işletmelerin bir çok çeşidi bulunur.

– Hizmet İşletmeleri: Hizmet üreten ve pazarlayan her boyuttaki işletmelerdir. Bunlar, konaklama hizmetlerinde (otel, motel), eğlence hizmetlerinde (tiyatro, sinema), sağlık hizmetlerinde (hastane), eğitim ve öğretim hizmetlerinde (okul), sigorta ve finansman hizmetlerinde (sigortacılık, bankacılık), taşıma ve iletişim hizmetlerinde (eşya ve yolcu taşımacılığı, PTT), danışmanlık hizmetlerinde (hukuksal, finansal, ticari danışmanlık), bakım hizmetlerinde (beraber, elbise temizleyiciliği) bulunurlar.

Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler; özel kesim, kamu kesimi ve yabancı sermayeli işletmeler olarak ayrılır.

– Özel Kesim İşletmeleri: Üretim araçlarının mülkiyeti özel kişilerin elinde bulunan işletmelerdir. Bu işletmeler, belli amaçlar doğrultusunda, bir ya da çok sayıdaki kişinin çeşitli oranlarda sermayelerini bir araya getirerek oluşturdukları kuruluşlardır. Her türlü alanda, her düzeyde ve boyutta faaliyette bulunabilirler.

– Kamu Kesimi İşletmeleri: Sermayesinin tümü ya da çoğunluğu devlete ya da kamu tüzel kişilerine ait olan işletmelerdir. Kamu kesimi işletmeleri bir ekonominin tümüne egemen olacak boyutlarda bulunabileceği gibi, daha dar boyutlarda da olabilir. Kamu kesimi işletmeleri özel kesim işletmeleri ile yan yana çalışabilirler; aynı konuda ya da değişik konularda üretim yapabilirler. Ayrıca, özel sermaye sahipleri ile ortaklık kurarak karma tipte işletmeler de oluşturulabilir. Kamu işletmelerinin güdecekleri amaç, toplumsal ağırlıklı olabileceği gibi, özel kesim işletmeleri gibi salt kâra yönelik de olabilir. Ülkemizde kamu kesimi işletmelerinin önemli bir yeri vardır (KİT’ler).

– Yabancı Sermayeli İşletmeler: Üretim araçlarının mülkiyeti başka ülke girişimcilerinin olan işletmeleridir. Bu işletmelerde, sermayenin tümü yabancı girişimcilerin olabilir. Ayrıca, yerli sermaye ile çeşitli oranlarda ortaklıklara girişen yabancı sermaye işletmeleri de bulunur. Bu ortaklıklar, özel işletmecilerle kurulabileceği gibi kamu kesimiyle de gerçekleştirilebilir. Türkiye’de yabancı sermayeli işletmelerin yeri hızla artmaktadır. Bu işletmelerin Türkiye’de kuruluşu ile ilgili yasal düzenlemelerin birbirinden çok farklı olması, farklı yapıdaki sermayeli işletmelerin oluşmasına yol açmıştır.

Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler

Hukuki yapılarına göre işletmeler; ülkelerin hukuk sistemine göre farklılık gösterir. Ancak, genelde tüm ülkelerde geçerli olan hukuksal biçimler de vardır. Yasal ayrıntılar olarak birbirinden farklı değerlemeler olsa da, bu hukuksal biçimler uluslararası düzeyde birbiriyle çok yakındır. Türk Hukuk Sisteminde yer alan işletme biçimleri uluslararası hukuksal biçimlerle büyük ölçüde benzerlik taşımaktadır. Hukuk sistemimizde işletme biçimleri aşağıdaki gibi bölümlendirilebilir:

1. Özel İşletmelerin Hukuksal Biçimleri
–A. Kişi Şirketleri
—-a. Tek kişi işletmesi
—-b. Adi şirket
—-c. Kolektif şirket
—-d. Adi komandit şirket
–B. Sermaye Şirketleri
—-a. Anonim şirket
—-b. Limitet şirket
—-c. Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket
—-d. Kooperatif şirket
—– Dernek ve tesislerin şirketleri
2. Kamu İşletmelerinin Hukuksal Biçimleri
–A. Kamu İktisadi Teşebbüsleri
—-a. İktisadi devlet teşekkülleri
—-b. Kamu iktisadi kuruluşları
–B. Yerel Yönetim İşletmeleri
–C. Katma Bütçeli Yönetimlerin İşletmeleri
–D. Döner Sermayeli İşletmeler
3. Yabancı Sermayeli İşletmeler
–A. 6222 Sayılı Yasaya göre kurulanlar
–B. Petrol Yasasına göre kurulanlar
–C. 1567 Sayılı Yasaya göre kurulanlar
–D. Uluslararası anlaşmalarla kurulanlar

Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler

Ulusal kökenlerine göre işletmeler; ulusal işletmeler, uluslararası işletmeler, çokuluslu işletmeler, olarak ayırıyoruz.

– Ulusal İşletmeler: Ülke sınırları içinde kurulmuş, kapital ve yönetim açısından başka bir ülkeye bağlı olmayan işletmelerdir. Bu niteliği gösteren her türlü işletme ulusal işletme sayılır. Türkiye’deki yerli şirketler ulusal işletmelerdir.

– Uluslararası İşletmeler: Yalnızca kendi ülkesinde değil, başka ülkelerde de çeşitli dallarda uğraşta bulunan işletmelerdir. Bunların kapital yatırımları sınırlıdır ve yönetimleri çoğunlukla ana işletme yurttaşlarının elindedir. Bu işletmeler sanayi, ticaret, ulaştırma, pazarlama alanlarında yer alırlar.

– Çokuluslu Şirket (ÇUŞ): Dünyayı bir tek pazar olarak gören ve durumunu her yerde en kıvamlı kılmak için kaynaklarını -kapital, yönetim, teknoloji-oralara aktaran bir dünya şirketidir. ÇUŞ’lar ekonomik yaşamın her alanında yer alırlar ve uğraşlarını pek çok ülkeye yayarlar. Uğraş alanlarını şöyle sınıflandırabiliriz: Yerel olarak üretilen ya da dış alımı yapılan parçaları kullanan üretici işletmeler; yarı üreticilik yapan dağıtıcılar ve bağlantılı satışçılar biçimindeki ticaret işletmeleri; sınırlı ölçüde yerel işletmeye bağlı olan doğal ve tarımsal kaynakların ana üreticileri ya da çıkarımcıları; hizmette ya da eğlence alanında ana işletmeye bağlı yarı özdeş nitelikte şube örgütlenmeleri.

Yüzyılımızda ÇUŞ’lar çok geniş bir alana yayılmışlar ve elde ettikleri gelir açısından bir çok ülkenin ulusal gelirini aşar duruma gelmişlerdir. ÇUŞ’ların iş hacmi, dünya üretiminin 1/7′sinden çoktur. ÇUŞ’ların yıllık büyüme hızları %10′dur. Yapılan kestirimler, 2000 yıllarında ÇUŞ’ların dünya üretiminin yarısını karşıladıkları yolundadır. ÇUŞ’larla ilgili olarak 19. Ünite’de daha fazla bilgi bulabilirsiniz.

İşletmelerarası Anlaşmalara Göre İşletmeler

İşletmelerarası anlaşmalara göre işletmeler; işletmeler, pazarlara daha çok egemen olma, tek başlarına gerçekleştiremeyecekleri işleri ortaklaşa gerçekleştirme, daha yeterli olanaklara kavuşma ve sonuçta daha yüksek kârlar sağlama amacıyla aralarında gizli ya da açık anlaşmalar yaparlar. Bu anlaşmalar çeşitli özellikler taşır. Başlıca anlaşma çeşitleri şunlardır: Kartel, tröst, konsern, konsorsiyum, centilmen anlaşmaları, tam birleşme, holding. Bu konuların ayrıntılarını “Büyüme” Ünitesinde ele alacağız.

İşletmelerin Bölümlendirilmesindeki Diğer Ölçütler

İşletmelerin bölümlendirilmesindeki diğer ölçütleri:
– Büyüklük
– Süreklilik
– Riske katlanma
– Yönetim biçimleri
– Alıcıların türü olarak sıralayabiliriz.